oral stop ne demek?

Ağız Tıkanması (Oral Stop)

Ağız tıkanması veya oral stop, fonetik biliminde, ağız yolundan hava akışının tamamen engellendiği bir ünsüz ses türüdür. Bu engelleme, ses tellerinin titreşimli (sesli) veya titreşimsiz (sessiz) olmasına bağlı olarak, sesli veya sessiz olabilir. Ağız tıkanması, akciğerlerden gelen havanın, ağız içindeki bir noktada kısa süreliğine bloke edilmesi ve ardından aniden serbest bırakılmasıyla oluşur. Bu nedenle, bu sesler bazen "patlayıcı ünsüzler" olarak da adlandırılır.

İçindekiler

1. Ağız Tıkanmasının Oluşumu

Ağız tıkanması, aşağıdaki adımları içerir:

Kapama (Closure): Artikülatörler (dil, dudaklar, vb.) ağız içinde belirli bir noktada hava akışını tamamen engeller.
Tutma (Hold): Hava, kapama noktasının arkasında birikir. Bu süre kısa sürer.
Salıverme (Release): Kapama aniden açılır ve biriken hava dışarı çıkarak patlamaya benzer bir ses oluşturur.

2. Ağız Tıkanması Türleri

Ağız tıkanması sesleri, esas olarak iki kritere göre sınıflandırılır: artikülasyon yeri ve ses tellerinin titreşimi.

Artikülasyon Yerine Göre

Artikülasyon yeri, havanın nerede engellendiğini belirtir. Başlıca artikülasyon yerleri şunlardır:

Dudaksıl (Bilabial): Her iki dudağın bir araya gelmesiyle oluşur. Örnek: [p], [b], [m].
Dişsil (Dental): Dilin dişlere değmesiyle oluşur. (Türkçede bu şekilde üretilen bir ağız tıkanması yoktur.)
Diş-dudaksıl (Labiodental): Alt dudağın üst dişlere değmesiyle oluşur. (Türkçede bu şekilde üretilen bir ağız tıkanması yoktur.)
Uvular: Dil sırtının küçük dil ile temas etmesi ile üretilir. (Türkçe'de yer almaz.)
Alveolar: Dilin uç kısmının diş etlerine (alveollere) değmesiyle oluşur. Örnek: [t], [d], [n].
Damaksıl (Palatal): Dilin orta kısmının sert damağa değmesiyle oluşur. (Türkçede bu şekilde üretilen bir ağız tıkanması yoktur, ancak [c] ve [ç] sesleri damaksıllaşmaya yakın bir noktada üretilir.)
Artdamaksıl (Velar): Dilin arka kısmının yumuşak damağa (veulum) değmesiyle oluşur. Örnek: [k], [g], [ŋ] (geniz n'si).
Gırtlaksıl (Glottal): Ses tellerinin birbirine yaklaşmasıyla oluşur. Örnek: [ʔ] (genellikle kelime başında sessiz bir duraklama olarak bulunur, Türkçede belirgin bir fonem değildir).

Ses Tellerinin Titreşimine Göre

Sessiz (Voiceless): Ses telleri titreşmez. Örnek: [p], [t], [k].
Sesli (Voiced): Ses telleri titreşir. Örnek: [b], [d], [g].

3. Türkçedeki Ağız Tıkanması Sesleri

Türkçede yaygın olarak kullanılan ağız tıkanması sesleri şunlardır:

[p] (sessiz dudaksıl): Patates, top
[b] (sesli dudaksıl): Baba, kitap
[t] (sessiz alveolar): Tahta, at
[d] (sesli alveolar): Dede, odun
[k] (sessiz artdamaksıl): Kalem, kök
[g] (sesli artdamaksıl): Göz, ağaç

Türkçede ayrıca nazal ünsüzler de bir çeşit ağız tıkanması olarak kabul edilebilir. Hava ağızdan değil, burundan çıkar. Bunlar:

[m] (sesli dudaksıl nazal): Anne, dam
[n] (sesli alveolar nazal): Nine, kan
[ŋ] (sesli artdamaksıl nazal): (Yazıda "ng" olarak gösterilir, kangren, tango gibi kelimelerde bulunur)

4. Ağız Tıkanmasının Fonetik Transkripsiyonu

Ağız tıkanması sesleri, Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) kullanılarak belirli sembollerle gösterilir. Yukarıda Türkçedeki örneklerde gösterildiği gibi, her bir ses için ayrı bir sembol bulunur.

5. Ağız Tıkanmasının Diğer Ünsüzlerle Karşılaştırılması

Ağız tıkanması, diğer ünsüz seslerden, özellikle de sürtünmeli ünsüzler ve yaklaşık ünsüzler gibi diğer ünsüz türlerinden farklıdır. Sürtünmeli ünsüzlerde (örneğin, [s], [f]), hava akışı tamamen engellenmez, ancak dar bir kanaldan geçirilerek sürtünme sesi oluşturulur. Yaklaşık ünsüzlerde (örneğin, [w], [j]), artikülatörler birbirine yaklaşır, ancak hava akışı engellenmez.

6. Ağız Tıkanmasının Çocuk Dilindeki Gelişimi

Çocuklar genellikle ilk olarak dudaksıl ağız tıkanması seslerini ([p], [b], [m]) üretmeye başlarlar. Daha sonra alveolar ([t], [d], [n]) ve artdamaksıl ([k], [g], [ŋ]) sesler gelişir. Bu süreç, çocuğun motor becerileri ve işitsel algısı geliştikçe aşamalı olarak ilerler.

7. Ağız Tıkanmasının Konuşma Bozukluklarındaki Rolü

Ağız tıkanması seslerinin doğru bir şekilde üretilememesi, bazı konuşma bozukluklarına yol açabilir. Örneğin, artikülasyon bozukluğu olan çocuklar, belirli ağız tıkanması seslerini yanlış telaffuz edebilirler. Bu tür durumlar, konuşma terapisi ile düzeltilebilir.

Bu makale, ağız tıkanması hakkında genel bir bakış sunmaktadır. Daha detaylı bilgi için, fonetik, sesbilim ve konuşma patolojisi gibi ilgili alanlardaki kaynaklara başvurulabilir.